Osmanlı’nın dağılmasından sonra Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da müfredat birliğini sağlayacak bir kurum ve mekanizma olmadığı hâlde medreselerde sıra kitapları hemen hemen aynı oldu. Doğu medreselerinde talebe medreseye başladığında henüz gramer kitapları okutulmadan önce mutlaka Ahmed-i Hani’nin (ö.m.1707) Arapça-Kürtçe şiir hâlinde yazılan Nevbihar adlı eseri ve Kürtçe şiir hâlinde yazılan ve bir ilmihal niteliğinde olan, akaid ve ahlak ilmine dair Molla Halil es-Siirti’nin (ö.m.1843) Nehcü’l-Enamı okutulur ve ezberletilirdi.
Günümüz Doğu medreselerinde müfredatta bazı değişikliklere gidilmiştir. Her medrese veya dernek, vakıf vb. yapılar medrese sıra kitaplarında birtakım değişiklikler yapmış olsa da genel hatlarıyla alet ve şer’i ilimlere dair şu kitaplar okutulmaktadır.
Emsile: Yazarı bilinmeyen, ama üzerine yüzlerce şerh yazılan, fiil ve isimlerin çekimlerini örneklerle açıklamaya çalışan, hacmi küçük işlevi büyük, asırlardır medreselerde ezberletilen temel sarf kitabıdır.
Bina: Yazarı bilinmeyen, 35 kuralı anlatan, kelimeden kelime türetmeye yarayan, mutlaka ezberletilen, adından da anlaşıldığı gibi sarf ilminin binası olarak görülen bir kitaptır. Halk arasında söylenegelen “Benim oğlum Bina okur, döner döner gene okur” deyişi bu kitaba işarettir.
İzzi: İzzeddin Abdulvehhab b. İbrahim ez-Zincani’nin (ö.660/1262) sarf alanında yazılmış meşhur bir eseridir. Okuyan talebelere zor geldiği ve bazen talebe kitabı bitirmesine rağmen defalarca dönmek zorunda kaldığı için “İzzi teda bırızi” yani “İzzi insanı çürütür” söylemi medreselerde meşhur olmuştur.
Avamil: Abdulkahir b. Abdurrahman el- Cürcani (ö.471/1078) tarafından yazılmış kelimelerin sonuna etki eden yüz âmilden (etken) bahseden bir nahiv kitabıdır.
Zuruf: Medreselerde bazen Arapça bazen de Kürtçe yazılmış, zarfları konu edinen küçük risaleler okutulur.
Terkib: Avamil kitabının ilk bir buçuk sayfasının i’rabını yapan bu eser Kürtçe yazılmış bir risaledir. Medreselerde ezberletilerek okutulur.
Sadullah Sağir: Avamil’in şerhi olan bu eserin Sa’d-i Teftazani tarafından yazıldığı söylenir.
Medrese eğitiminde birinci dönem kitaplarını oluşturan bu alet kitaplarıyla beraber şu şer’i kitaplar okutulur:
Erbain: İmam Nevevi’nin (ö.676/1277) kırk hadisten oluşturduğu bu eser okutulup ezberletilir. Hadis kitabı okumada bu eser ilk basamaktır.
Ğayetü’l-İhtisar: Ebu Şüca’ el-İsfehani’ye (ö. 500/1107) ait, Şafi Mezhebi’nin görüşlerini kısaca izah eden bu eser fıkıh kitabı olarak okutulan ilk eserdir.
Nuru’l-İzah: Şürünbülali’ye (ö. 1069/ 1659) ait bu eser Hanefi mezhebine dair okutulan ilk kitaptır.
Şerhü’l-Muğni: Muhammed b. Abdurrahim el-Milani (ö.h.801) tarafından yazılan bu eser hocası Ahmed b. Hüseyin el- Careburdi’nin (ö.746/1345) yazmış olduğu Metn-i Muğni’ye şerhtir. Bu kitap isim, fiil ve harf bölümlerinden oluşan, nahiv ilmine dair önemli bir eserdir. Medreselerde genellikle Muğni metni ezberletilir.
Sa’dini: Sadüddin Mesud b. Ömer et-Teftazani’nin (ö.792/1390) 16 yaşındayken İzzi üzerine yazdığı, ağdalı bir sarf kitabıdır.
Hallü’l-Meakid: Ebu’s- Sena Ahmed b. Muhammed ez-Zili (ö.967/1560) tarafından yazılan bu eser, Ebu Muhammed Cemalüddin Abdullah b. Yusuf b. Ahmed b. Abdillah b. Hişam’a (ö. 761/1360) ait el-İ’raban -Kavaidu’l-i’rab’ a şerhtir. Günümüz medreselerin çoğunda bu şerh okunmaz sadece metin okunur. Bu kitapta nahiv ilmine dair bazı kaide ve kurallardan bahsedilir. Kavaid metni ezberletilir.
Şerhü Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sadâ: İbni Hişam tarafından yazılan bu eser nahiv ilminin büyük bir kısmını ele alır. Doğu medreseleri sıra kitaplarına sonradan girmiştir.
el-Bahcetü’l-Mardiyye fi Şerhi’l-Elfiye (Süyuti): Bu eser, nahiv ilmine dair Ebu’l-Fazl Celalüddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Süyuti’nin (ö. 911/1505) İbn Malik’in (ö.672/1274) nazım hâlinde telif ettiği bin beyitlik Elfiyyesine şerhtir. Suyuti olarak meşhur olan bu eserin üzerine onlarca haşiye yazılmıştır. İbnu Malik’in Elfiyyesi mutlaka ezberlenir. el-Fevaidü’d-Diyaiyye (Molla Cami): Nureddin Abdurrahman b. Ahmed el-Cami (ö. 898/ 1492) tarafından İbnu Hacib’in (ö. 646/1249) nahiv ile ilgili te’lif ettiği el-Kafiye metnine yazdığı şerhtir. Molla Cami olarak meşhur olan bu eser, nahiv ilminin mantık ve felsefesini yapmaktadır. Talebenin önünü açıcı, zihin antrenmanları yaptırıcı bir muhtevaya sahiptir. Üzerine onlarca haşiye ve ta’lik yapılmıştır. Molla Cami Nahiv ilminde zirvedir.
Bu ikinci dönem sayılabilecek dönemde alet kitaplarıyla beraber şu şer’i kitaplar okunur:
Riyazü’s-Salihin: İmam Nevevi’nin İbadet, ahlak ve adaba dair hadis mecmualarından derlemiş olduğu, el-Kitap konumunda okutulan bir hadis kitabıdır.
Nuru’l-Yakin: Muhammed Huderi’nin Hz. Peygamberin hayatının anlatıldığı siyer kitabıdır. Bazı medreselerde Muhammed Rıda’ya ait Muhammed Resûlullah kitabı da okutulur.
İbnu Kasım: Şafii mezhebine dair fıkıh kitabı.
Minhacü’t-Talibin: İmam Nevevi’nin Şafi fıkhına dair yazdığı eseridir.
Multaka’l-Ebhur: İbrahim Halebi’nin (ö.956/1549) Hanefi mezhebine dair yazmış olduğu fıkıh kitabıdır. Şafi mezhebine mensup talabeler Şafi fıkhını, Hanefi mezhebine mensup talebeler Hanefi fıkhını okurlar.
Muğni’t-Tullab: Manisalı Mahmud b. Hafız Hasan’ın (ö. m.1807), Esirüddin Mufaddal b. Amr el-Ebheri’nin (ö.m. yak.1300) İsagoci adlı veciz mantık risalesine yazdığı şerhtir. Muğni’t-Tullab’ın yanı sıra bazı medreselerde İsagoci’nin şerhlerinden Hissemkati, Fennari gibi şerhler, Kul Ahmed gibi haşiyeler ve Münazara ilmine dair Metn-i Süllem okutulur.
Risale Fil Vad’: Adudiddin el-İci’ye (ö.756/1355) ait, dille varlık arasındaki ilişkinin mantık esasına göre kurulmasını amaçlayan küçük bir risaledir.
İstiare Risalesi: Ebu’l-Kasım es-Semerkandi’nin (ö.m.1538) istiareye dair küçük bir risalesidir.
Muhtasarü’l-Meani: Celaleddin Muhammed b. Abdirrahman el-Kazvini’nin (ö.739/1338) Telhisü’l-Miftah adlı metnine, Sadeddin Teftazani’nin ( ö.791/1390) yazdığı şerhtir. Bazı medreselerde sadece telhis okutulur. Bazı medreselerde ise Mustafa Emin ve Ali el-Carim tarafından yazılan Belağatü’l-Vadıha kitabı da okutulur.
Muğni’t-Tullab ile başlayan bu üçüncü kısımda alet kitaplarıyla beraber şu şer’i eserler okutulur:
Tefsirü’l-Celaleyn: Celaleddin el-Mahalli (ö.864/1459) Kehf sûresinden başlayıp sonuna kadar Kur’an-ı Kerim’i tefsir etmiş, Fatiha sûresini de tefsir etmiş ancak ömrü tefsiri bitirmeye yetmemiş, vefatından sonra talebesi olan Celaleddin es-Süyuti (ö.911/1505) Bakara’dan Kehf sûresine kadarki surelerin tefsirini yapmıştır. Bu nedenle esere, “Celaleyn” yani “iki Celal’in tefsiri” denmiştir.
Manzumatü’l-Beykuniyye: Ömer (Taha) b. Muhammed b. Fettuh el-Beykuni ed-Dimeşki (ö.1080/1669?) tarafından hadis usulü alanında yazılmış, manzum, veciz bir eserdir. Medreselerde ezberlenir. Bazı medreselerde Hadis Usulü ilmine dair muasır müelliflerden Mahmud et-Tahhan’ın Teysiru Mustalahi’l-Hadis kitabı okutulur.
Cevheretü’t-Tevhid: Ebu İshak Burhanüddin İbrahim b. İbrahim b. Hasen el-Lekani’nin (ö.1041/1632) akaid meselelerine dair manzum metnin ezberlenmesiyle beraber bu metnin şerhi olan Bacuri okutulur. Bazı medreselerde Nesefi akaidi üzerine yazılan Sadeddin Teftazani’nin Şerhü’l-Akaidi de okutulur.
Cem’ü’l-Cevami’: Taceddin İbni Subki’nin (ö.771/1370) Fıkıh usulüne dair yazdığı eseridir. Medreselerde genellikle bu eserin bir kısmı okutulur. Günümüz medreselerin çoğunda Abdulkerim Zeydan’ın Veciz, Zekiyyüddin Şaban’ın Usulü’l-Fıkıh gibi eserleri okutulmaya başlanmıştır.
Davet ve Kardeşlik Vakfı İlim Komisyonu’nun medreseler için güncellediği müfredat ise genel hatlarıyla şöyledir:
1. SINIF: Emsile, Bina, Avamil, Metnü’l-Ecrumiyeti, Kasasün-Nebiyyin,Ğayetü’l-İhtisar, Nuru’l- İzah
2. SINIF: İzzi, Metnü’l-Muğni, Erbain, et-Tezhib li Edilleti’l-Ğaye, et-Teshilü’d-Daruri (Birinci bölüm), Hidayetü’l-Müstefid (Tecvid), Sîretü Hatemi’n-Nebiyyin, Cevahirü’l-Kelamiye
3.SINIF: Şerhü Katri’n-Neda, Risaletü Fadli’n-Nehvi ve Tarihihi, Unvanü’l-Hükmi, el-Edebü’l-Arabi, Metnü Kavaidi’l-İrab, et-Tibyan fi Adabi Hameleti’l-Kuran, Şerhü İbni Kasım/Teshilüd-Daruri (İkinci Bölüm), Riyazu’s-Salihin (Birinci Bölüm), Metnü’l-Akideti’t-Tahaviyye
4. SINIF: Şerhü İbni Akil (Tasrif Babına Kadar), Ulûmü’l-Kur’ân (Muhammed Ali Sabuni), el-Behcetü’l-Mardiyye, el-Medhal ila Diraseti’l-Fıkhi’l-İslami (Abdulkerim Zeydan), Riyazu’s-Salihin (İkinci Bölüm), el-Minhac (Birinci Bölüm)/Multaka’l-Ebhur(Birinci Bölüm)
5.SINIF: Şerhü’t-Teftazani ala Tasrifi’l-İzzi, el-Fevaidü’d-Diyaiyye, el-Minhac (İkinci Bölüm, Multaka’l-Ebhur (İkinci Bölüm), Teysirü’l-Mustalahi’l-Hadis (Mahmud Tahhan), Nuhbetü’l-Fiker, Adabü’l-Fetva ve’l-Mufti vel’-Müstefti (Nevevi), Rasmü’l-Mufti (İbni Abidin) Tefsirü’l-Celaleyn (Kehf sûresine kadar), el-Füru’ü’n-Nediye Fi’l-Kavaidi’l-Fıkhiyye
6.SINIF: Muğni’t-Tüllab, Metni Süllem, Risaletün fi İlmi’l-Vad’ (Yusuf ed-Decvi), Risaletü’l-Adabi fi İlmi Adabi’l Bahsi ve’l-Münazeret (Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), el-Belağatü’l-Vadihe, Tefsirü’l-Celaleyn (Kehf ve sonrası), Sahih-i Buhari (Birinci Bölüm), Metnü’l-Verakat
7.SINIF: Muhtasarü’l-Meani (Meani Kısmı), Beyan ve Bedi’ (Telhis’ten), Metnü Cevheretü’t-Tevhid, el-Bedrü’t-Tâli’ Şerhi Cem’i’l-Cevami, Metn-i Menar: Nesefi, Sahih-i Buhari (İkinci Bölüm), Usulü’l-Fıkhi’l-İslami (Zekiyyüddin Şaban)
